Özerklik üzerine

Uzun süredir Türkiye toplumu "özerklik" sözünü duyuyor. Ama pek tartışmak istemiyor. Bölünme korkusu ağır basıyor. El hak, bu kaygıyı sürekli canlı tutan çevreler var.

Özerklik konusunun iki kaynağı var. Biri ağır bir merkezileşme (devletçilik) ve otoriterlik eğilimini aşmak, yani demokrasinin kalitesini yükseltmek için Türkiye'nin 20 yıl önce imzaladığı Avrupa Yerel Yönetimler Özerklik Şartı'nın (AYYÖŞ) bir an önce devreye sokulması talebi.İkincisi de Kürt siyasal hareketinin "Demokratik Özerklik" adı altında programlaştırdığı yerel yönetim tarzının uygulanması isteği.

Avrupa Yerel Yönetimler Özerklik Şartı 1985 yılında Avrupa Konseyi üyesi ülkeler arasında imzaya açılmıştır. Türkiye anlaşmaya 1988 yılında imza koymuş ve 1992'de TBMM'de onaylamıştır. Yürürlük tarihi 01.04.1993'tür. Ne var ki anlaşma, Kürt sorunu'nu çözemeyen Türkiye hükümetleri tarafından uygulanmamıştır.

Şart, Akit Tarafları, yerel yönetimlerin siyasi, idari ve mali bağımsızlığını güvence altına almak ve yerel özerklik ilkesinin ulusal mevzuatta ve uygulanabilir olduğu hallerde, Anayasa'da tanınması hükmünü getirmektedir.

Yerel yönetimler, kendi sorumlulukları altında, yerel halkın çıkarlarına uygun olarak, kamu işlerini düzenleyebilecek ve yönetebilecektir. Şart, kamu sorumluluklarının tercihen vatandaşlara en yakın makamlar tarafından yerine getirilmesini, daha üst yönetim seviyelerinin yalnızca koordinasyon amacıyla veya görevlerin yerine getirilmesinin daha alt düzeylerde mümkün olmadığı veya daha az verimli olduğu hallerde düşünülmesi gerektiğini kabul etmektedir. Bu amaçla, yeterli idari yapıların oluşturulmasına, mali kaynakların bulunmasına, yerel özerkliğin yasal olarak korunmasına ilişkin ilkeler öngörmektedir.

Özerkliğin bu şekliyle uygulanmasına yakın idari yapılanmalar son dönemde sessiz sedasız devreye girmektedir. 2002 tarihli bir yasayla Türkiye'nin 81 ili 3 gruba ayrılmıştır. İllerin 12'si birinci, 26'sı ikinci grupta sayılmıştır. İkinci grup illerin her biri için Kalkınma Ajansları ve Kurulları oluşturulmuştur.

2013 yılında kentleri merkezine alan bölge uygulamasına gidilmiştir. Var olan 16 büyük şehre 14 tane daha eklenmiştir. Bu 30 büyükşehir alanı içinde ülke nüfusunun %70'i yaşıyor. Büyük şehirlerde valiliklere bağlı il genel meclisleri lağvedilmiştir. Onların yerine büyükşehir belediye meclislerinin yetkisi genişletilmiştir. Bu meclislere "yerel parlamento" anlamı yakıştıranlar vardır. Onlara göre Kürt siyasi hareketinin istediği özerklik ile hükümetin yaptıkları uyuşmaktadır.

Ama öyle değil. Hükümet merkezin yetkilerini yerel yönetimlere devretmiyor. Tam tersine merkezi yerelleştiriyor. Yani merkez, yerel yönetimleri daha sıkı ve kapsamlı biçimde etkisi altına alıyor. Örneğin, bölgesel kalkınma planları yapmak ve uygulamakla mükellef Bölge Kalkınma Ajansları valilerin idaresi altında Kalkınma Bakanlığı'nın birimleri olarak çalışıyor.

Yerele devredilmesi gereken imar planı yapmak ve uygulamak yetkisi, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı'na verilmiştir. TOKİ yerel hiçbir irade ve idareye bağlı olmadan başına buyruk hareket etmektedir.

Belediye yetki alanı, il nüfusunun tümünü kapsar hale gelmiştir ama bütçeleri hem sınırlı hem de merkezi hükümeti temsil eden valilikler tarafından Yatırım İzleme ve Koordinasyon Kurulları aracılığıyla denetlenmektedir.

Başka deyişle hükümet merkezi yerelde büyütür ve etkinleştirirken, Kürt hareketi verimli sayıda bölgesel yönetimler oluşturularak her birinin siyasi, idari, mali ve kültürel özerklikle donatılmasını teklif ediyor. Bu tam bir yerelleşme projesi.

Özetle her iki reform projesi çelişiyor. İlki merkezi yerelde yeniden kuruyor. İkincisi birçok yerel merkez yaratıyor. Bunlar bağdaşmadan uzlaşma ve istikrar nasıl sağlanacak?